Тигр и сом

Сырдарья не только кормила народы и племена, жившые вдоль ее берегов, но также вдохновляла местное устное творчество. Песни, традиционные легенды-терме повествуют о людях, животных Сырдарьи, а также о самой реке.

Жайын мен Жолбарыс

Терме

Жолбарыс пен жайын (Сыр бойындағы аңыз)

Күннің көзі күйдірсе де
Қарсы адаса ызғар
Бабалардан бізге қалған,
Сырға толы сан із бар.
Өтсе-дағы керуен ғасыр
Ел аузында сақталған
Сыр бойында өшпей тұғын,
Мынадай бір, мынадай бір аңыз бар.
Ел аузында сақталады
Мұндай ғажап болған іс
Естігенде көкейіңде,
Қалай болмас толғаныс.
Дарияға жақын маңда,
Өткен елде, заманда
Сыр бойында мекендепті,
Бір айбарлы, жуан мойлы жолбарыс.
Қос күшігі болған екен,
Көз ашпаған жас әлі
Жұрт көзінен паналапты
Қалың қамыс тасаны
Сол қос күшік қаз-қаз басып,
Көтерген соң бауырын
Ертіп алып, суға қарай
Суға қарай, асады.
Суға келіп бас қояды
Алдыменен анасы,
Тәтті судан жұтып жатыр
Қасында екі баласы.
Біз кездері көтеріліп
Су астынан нән жайын
Апыр-топыр болды лезде
Дарияның, дарияның жиегі.
Қос күшігің бірдей жұтып,
Құйрығымен қақты да,
Сөйтіп сүңгіп кете барды
Су астына батты да
Жолбарыста іле шала
Қойып-ау кетті артынан
Сәлден кейін демі жетпей
Атып шықты-ау, атып шықты-ау жағаға!
Жолбарыстың өтіп жатты
Қайғыменен сан күні
Мазалайды жанды қоймай,
Жолбарыстың таң мұңы
Қайғы, қасірет ішін өртеп
Кек алмақшы болды да
Жатып судың жағасында
Нән жайынды, нән жайынды аңдыды.
Үшінші күн өтіп тағы
Күн сәулесі өрілді
Әлі жатыр аш жолбарыс
Ызыланып өкірді.
Бір кездері лайланып дарияның жиегі
Су астынан нән жайынның
Қыр арқасы, қыр арқасы-ау көрінді.
Жолбарыста ыңғайланып
Күшін жинап сақ тұрды
Жыртқыш қой ол өз басынан
Өткізген көп тапқырды
Ыршып түзіп нән жайынның
Арқасына ұзынсап
Жұлып алып су ішінен
Жағалауға, жағалауға лақтырды.
Су маңында сұлап түсіп
Жатыр өмір тұншығып
Сырдария кетті ол да
Көзін салып күрсініп
Осы екен ғой ұрпақ үшін
Тайталасқан тағдырың
Осы екен ғой құрып қалғыр
Тез бітетін, тез бітетін тіршілік.
Айналаға аянбастан
Үктем шықты таң нұры
Нән жайынды басып жатып,
Соңғы демін тындырды.
Өзі де өлді, өйткені ол
Лақтырғанда жайынды
Ауыр салмақ жолбарыстың
Омыртқасын, омыртқасын сындырды.
Өзіде өлді, өйткені ол
Лақтырғанда жайынды
Ауыр салмақ жолбарыстың
Омыртқасын, омыртқасын сындырды.

Тигр и сом (Народная легенда с берегов Сырдарьи)

Даже в палящий знойный день
Окутать может стужа
Оставшиеся нам от предков,
Есть много следов, полных секретов
Даже если прошел век-караван,
Сохранилась в устах народа,
Незабатая на берегах Сырдарьи
Вот такая, вот такая вот легенда.
В устах народа сохранилась,
Такая дивная история,
Как может не взолноваться сердце
Когда услышишь ее.
В окрестностях реки,
В былые времена,
Вдоль берегов Сырдарьи
Водились толстошеие грозные тигры.
У тигрицы было два тигренка,
Родившихся только, еще слепых,
От глаз людей их скрывали
Густые заросли камыша.
Когда детеныши окрепли
И начали уверенней ходить
Повела тигрица за собой
Тигрят к реке на водопой.
Прислонившись к воде
Сначала мать-тигрица
Пьет вкусную воду из река
А рядом пьют ее детеныши.
В один момент поднялся с дна
Огромный сом
И в миг у берега
Возник переполох…
Ударив хвостом обоих детенышей
Сом обоих проглотил
И нырнув под воду
Погрузился вновь на дно
Тигрица бросилась за сомом
И преследовала его
Пока не выдохлась,
Снова на берег вышла.
В печали дни тигрицы
Проходили один за другим
Горечь тигрицы
На давала ей покоя
Желание мести жгло внутри
И решила она отомстить
Легла у берега реки и начала
Выжидать появление огромного сома
Прошло три дня
Лучи солнца заплелись в закате
До сих пор лежит голодная тигрица
Рыча от горечи.
И друг заилилась вода у берега
У поверхности воды
Заблистала спина огромного сома
Тигрица вскочила, собрав все силы
И приготовилась напасть
Она ведь хищник
Много навыков имея
Ловко прыгрнула она на сома
Схватив за спину огромного сома
Вырвала его из воды
И выкинула на берег!
Выброшенный на берег
Лежит сом задыхаясь…
Рядом течет Сырдария
Вздыхая при виде того,
Как за потомство
Приходится бороться с судьбой,
Вот такая вот, она, окаянная,
Скоротечная жизнь…
Все вокруг щедро заливают
Лучи утреннего солнца,
Тигрица держала сома все время
Пока тот полностью издох
Но вместе с ним и умерла сама
Потому что, когда выбросила она сома
Тяжесть сома была такой,
Что сломались позвонки у тигрицы.

Перевод: Жетесби Султанжан

Жеңіс Ысқақова — «Сыр сұлуы» (сөзі: З. Шүкіров, әні: Ш. Қалдаяқов)

Жайраңдап жазда ағатын еді,
Есімде қайран Сыр сұлу.
Таңертең сонда баратын еді,
Толқынға құмар бір сұлу.

Қайырмасы.
Аңсатса Сыр өңірі,
Ән тербер жүрегімді,
Өзіңнен туған ұлың айналсын.
Жайқалған ақ күрішің,
Жаралған шаттық үшін,
Қайран сол, Сыр сұлуы, қайдасың?!

Тұрғандай қарап толқынды Сырға
Бір сұлу әсем жан сыры.
Сәуле боп ойнап жатқандай суда
Көзінің ерке жарқылы

Қайырмасы.

Қайта ма сол қыз жайраңдап Сырдан
Толқынды шашын күн қағып?
Қала ма қарап жағада тұрған,
Күріштің басы ырғалып?!

Қайырмасы.

Сыр бойы түгел сол қызды мақтап,
Жігіттер әнін шертеді.
Тізілген тісі күріштей аппақ,
Сырдан да жаны ерке еді.

Қайырмасы.

Слова: Зейнолла Шукурова
Песня: Шамши Калдаякова
Перевод: Жетесби Султанжан

Прекрасно летом текла,
Помню я, красивая Сыр
Туда утром шла,
Любящая волны красавица.

Припев:
Заставлял скучать край Сыр[дарьи]
Песня волновала сердце мое,
Пусть любит тебя сын твой родной,
Пышные белые рисовые поля,
Посеянные для счастья.
Где ты величественная красавица Сыр[дарья]?

Будто бы смотрит на волны Сыр[дарьи]
Тайная душа одной прекрасной красавицы,
Будто бы облучает воду,
Яркость ее глаз.

Вернется ли из Сыр[дарьи], та прекрасная девушка
Блистют в лучах солнца, ее волнистые волосы?
Будет ли смотреть у берега,
Качаясь колоски риса?

Припев:
Заставлял скучать край Сыр[дарьи]
Песня волновала сердце мое,
Пусть любит тебя сын твой родной,
Пышные белые рисовые поля,
Посеянные для счастья.
Где ты величественная красавица Сыр[дарья]?

Будто бы смотрит на волны Сыр[дарьи]
Тайная душа одной прекрасной красавицы,
Будто бы облучает воду,
Яркость ее глаз.

Хвалит ту девушку весь Сырдарьинский край,
Исполняют ей песни парни.
Ее ровные зубы белы как рис,
Ее душа капризнее Сыр[дарьи].

Припев:
Заставлял скучать край Сыр[дарьи]
Песня волновала сердце мое,
Пусть любит тебя сын твой родной,
Пышные белые рисовые поля,
Посеянные для счастья.
Где ты величественная красавица Сыр[дарья]?

Будто бы смотрит на волны Сыр[дарьи]
Тайная душа одной прекрасной красавицы,
Будто бы облучает воду,
Яркость ее глаз.